Column: "Actieonderzoek, dat is toch geen écht onderzoek?" De zin en onzin van een hardnekkig vooroordeel!

Als onderzoekers stutten wij doorgaans al onze uitspraken met objectief geanalyseerde data. Maar we hebben natuurlijk ook gewoon een eigen mening. Maandelijks schrijft een van onze medewerkers daarom een column om over die mening te ventileren. Deze maand is het de beurt aan Stefanie! 

Over actieonderzoek bestaan veel vooroordelen. Deze liggen niet aan de oppervlakte, maar klinken door in terloopse opmerkingen en bijzinnen van bijvoorbeeld samenwerkingspartners en opdrachtgevers. Het vooroordeel waar ik mij het meest over verbaas, is de gedachte dat actieonderzoek geen onderbouwde en gedegen vorm van onderzoek is. Soms gaat het nog een stapje verder, en wordt gesteld dat actieonderzoek überhaupt geen onderzoek mag heten. Als actieonderzoeker vind ik daar natuurlijk wat van. Het wordt hoog tijd om dit hardnekkige vooroordeel te ontkrachten.

Gedegen onderzoek doen

Bij onderzoek hebben veel mensen het beeld van een onderzoeker die zo objectief mogelijk informatie verzamelt, die analyseert en daar vervolgens een feitelijk verslag van schrijft met conclusies en aanbevelingen. Actieonderzoek wijkt in veel opzichten af van dit beeld. Het is een vorm van onderzoek met als doel om een praktijksituatie te verbeteren. Om dat doel te bereiken, werkt de actieonderzoeker nauw samen met belanghebbenden. De onderzoeker stapt weg van zijn bureau om ín de praktijk mee te werken aan de gewenste verbetering. Op die manier stelt de actieonderzoeker belanghebbenden in staat om actiegericht hun eigen praktijk te verbeteren op een lerende en onderzoekende manier.

Deze participatie in het onderzoek roept ongemak op bij mensen die vinden dat onderzoeksresultaten vrij moeten blijven van de sturing en kleuring door de onderzoeker. Ook worden ze ongemakkelijk van het dynamische en context-gebonden karakter van actieonderzoek. Ze vinden het onverenigbaar met hun beeld van gedegen onderzoek, dat bestaat uit navolgbare stappen die je ook in andere contexten kunt herhalen om tot vergelijkbare resultaten te komen. In andere woorden: actieonderzoek is leuk en aardig om de praktijk te verbeteren, maar laten we het alsjeblieft geen onderzoek noemen!

Reflexiviteit en kritische toetsing

Persoonlijk heb ik er nooit aan getwijfeld of actieonderzoek wel écht onderzoek is. Eén van de uitgangspunten van actieonderzoek komt heel goed overeen met andere vormen van onderzoek: het besef dat de vraag die je stelt, van invloed is op welk antwoord je krijgt. Actieonderzoek neemt dit besef heel serieus door te stellen dat je als onderzoeker deelneemt in een proces waarin kennis ontstaat in interactie met anderen. Door de participatie van de onderzoeker en belanghebbenden niet als bedreiging te zien voor geldige onderzoeksresultaten, maar als een voorwaarde, zijn actieonderzoekers zich ervan bewust hoe zij en belanghebbenden resultaten beïnvloeden (misschien zelfs meer dan andere onderzoekers). Daarom zijn reflexiviteit en kritische toetsing leidende principes in actieonderzoek.

Bij reflexiviteit staat de onderzoeker stil bij de manier waarop zij zichzelf tot het onderzoek verhoudt. Bijvoorbeeld hoe haar eigen waarden en voorkeuren in het onderzoek meespelen. Ook staat zij stil bij welke keuzes zijn gemaakt, en hoe die van invloed zijn op de resultaten en uitkomsten. Net als de inzichten en lessen die tijdens het onderzoek worden opgedaan, worden zulke reflecties regelmatig onderworpen aan kritische toetsing. Bijvoorbeeld door inzichten van de belanghebbenden te toetsen bij mensen van buiten het onderzoek. De kritische toetsing vindt ook regelmatig plaats in relatie tot een wetenschappelijke gemeenschap. Dat blijkt alleen al uit de vele wetenschappelijke publicaties die vanuit actieonderzoek zijn verschenen, en die laten zien dat kennis die in een specifieke praktijkcontext wordt ontwikkeld van grote meerwaarde kan zijn voor wetenschappelijke theorievorming.

Een volwaardige plek voor actieonderzoek

De volgende keer dat ik iemand bij de koffieautomaat hoor suggereren dat actieonderzoek geen onderbouwd en gedegen onderzoek is, zal ik me proberen niet te verslikken. Ik zal aangeven dat actieonderzoek waarin ruimte is voor zorgvuldige afwegingen, reflexiviteit en kritische toetsing een volwaardige plek verdient in de wereld van écht en gedegen onderzoek.

Meer weten?

Wat roept de column bij jou op? Herken je je in de aanname, of vind je er wat van? Laten we dan kennismaken! Neem contact op met actieonderzoeker Stefanie de Cuba!