De begrippen misbruik en oneigenlijk gebruik worden vaak in een adem genoemd. Opvallend is dat in de afgelopen jaren aspecten van misbruik wel, maar vormen van oneigenlijk gebruik niet veel aandacht hebben genoten. Oneigenlijk gebruik betreft handelingen die, hoewel niet strijdig met de letter van de wet, ingaan tegen de geest van de wet. Regioplan heeft onderzoek gedaan naar de verschijningsvormen van dit oneigenlijk gebruik.

In zes gemeenten is de Kennisbank Hoogwaardig Handhaven geïmplementeerd. De Kennisbank is samen met verschillende experts door het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ontwikkeld. Het omvat een brede set aan instrumenten, ingedeeld volgens de systematiek van de beleidscyclus. Sociale diensten kunnen de instrumenten gebruiken bij de uitvoering van de Algemene bijstandswet. Het uiteindelijke doel is een uitvoering van de Abw die leidt tot een toename van spontane naleving van wet- en regelgeving door cliënten. De zes gemeenten hebben tijdens het project hun beleid voor het controleren van cliënten ingericht volgens de Kennisbank. Regioplan heeft het project geëvalueerd. De ervaringen van de pilotgemeenten bieden een aantal aandachtspunten waarmee andere gemeenten die met de Kennisbank aan de slag willen gaan, hun voordeel kunnen doen.

Eén van de centrale aspecten van de nieuwe bijstandswet van 1996 is de explicitering van de poortwachtersfunctie van de uitvoerders. In een vrij omvangrijk onderzoek is nagegaan welke veranderingen zich als gevolg van de invoering van de nAbw hebben voorgedaan bij de uitvoering van deze poortwachtersfunctie. Het gaat met name om de veranderingen bij de aantoonlast door de burgers en verificatie door de sociale diensten. Daarnaast is nagegaan of de veranderingen in de wet in het zogenaamde partnerbegrip de gewenste grotere duidelijkheid en misbruikbestrijding c.q. -preventie hebben opgeleverd.

Met ingang van 1 januari 2004 wordt de Wet werk en bijstand (WWB) van kracht, de opvolger van de Algemene bijstandswet (Abw) en de Wet inschakeling werkzoekenden (WIW). Vanaf dat moment moeten gemeenten het met deze nieuwe WWB aan het werk. Om de overgangsperikelen tot een minimum te beperken heeft het WWB implementatie steunpunt (WIS) van het Ministerie van SZW een aantal handreikingen laten maken. Regioplan heeft, samen met consultants van Cap Gemini Ernst & Young, de handreiking gemaakt die betrekking heeft op het ‘inkomendeel’ van de WWB. De handreiking is bedoeld voor gemeenten en bevat een gedegen en praktisch overzicht van de inhoudelijke veranderingen die voortvloeien uit de WWB. Ook wordt uitgebreid aandacht besteed aan opties voor invulling van de beleidsruimte die de WWB aan gemeenten biedt.

Vanaf het begin van de jaren ’90 is een grote stroom onderzoeken uitgevoerd naar de uitvoering van de bijstandswet door sociale diensten. Veelal werden in deze onderzoeken gebreken in de uitvoering geconstateerd. Niet eerder is onderzocht wat maakt dat sommige sociale diensten beter functioneren dan andere. In een verkennend onderzoek is nagegaan welke factoren voor dit verschil bepalend zijn. Daarbij wordt gelet op aspecten van bedrijfsvoering, maar ook naar de rol die de bestuurlijke inbedding van sociale diensten binnen gemeenten speelt.

Recente wijzigingen in de debiteurenparagraaf van de Algemene bijstandswet geven de gemeenten nieuwe mogelijkheden om schulden van bijstandscliënten aan de Sociale Dienst niet meer in te vorderen. Aan de Tweede Kamer is de toezegging gedaan om regelmatig over de effecten hiervan te rapporteren. Er bestond echter nog geen goedlopende registratie van deze afgeboekte schulden. Tussen 1998 en 2001 heeft Regioplan een tijdelijke oplossing voor deze informatievoorziening verzorgd.

Met de invoering van de nieuwe Bijstandswet in 1996 hebben gemeenten een grotere verantwoordelijkheid gekregen in het houden van toezicht op de uitvoering van de bijstand door sociale diensten. Door Regioplan is onderzocht op wat voor een manier gemeenten invulling geven aan wat wordt genoemd het ‘eerstelijnstoezicht’.

De gemeenten Leeuwarden, Apeldoorn en Tilburg (LAT) hebben sinds 2001 geëxperimenteerd met een nieuwe manier van uitvoering van de Algemene bijstandswet. De experimenten hebben tot doel om bijstandsfraude te voorkomen of eerder te signaleren. Met zowel preventieve als repressieve middelen is geprobeerd om cliënten ertoe te bewegen wet- en regelgeving spontaan na te leven. Regioplan voerde de evaluatie van deze experimenten uit. We hebben gemeten dat zowel uitvoerders als klanten tevreden zijn over de inspanningen die de gemeenten geleverd hebben. Bovendien levert de gewijzigde controlesystematiek effectiviteitswinst op omdat rechtmatigheidsonderzoeken niet meer periodiek plaatsvinden, maar naar aanleiding van een fraudesignaal of een risicoprofiel. Klanten zijn mede hierdoor meer bereid om de regels na te leven. De evaluatie volgde te kort op de experimenten om te meten of deze bereidheid zich ook omzet in daadwerkelijk gedrag. De gemeenten bedden de experimenten nu in in hun reguliere bedrijfsvoering en sporen andere gemeenten aan om ook met dergelijke maatregelen aan de slag te gaan.